Örneğin bir inşaatçı herhangi bir binayı ölçütler kullanmadan inşa edemez, demirci yapacağı silahı, aleti bunlara uygun yapar, çiftçi tarlasında bir günde sürebileceği araziyi, bu araziye ne kadar tohum atacağını ve bu miktarın ne kadar verim verebileceğini ölçütlerle değerlendirmeliydi.
Ev hanımı da yemek yaparken yiyecekleri ne oranlarda yapacağını onlara katacağı şeyleri ölçerek yapıyor. Biçki dikiş ile iştigal edenler, giyeceği dikecekleri kişinin ölçülerini alamadan ona uygun elbise dikebilirler mi? Her meslek erbabı kendi iş kolunda kullanılan ölçütleri bilmeli ve bunlardan faydalanmalıdır.
Çerkesler, zamanı, uzunluğu, çokluğu, büyüklüğü, ağırlığı vb. ölçmek için farklı ölçütler kullanıyorlardı. Günümüzde geçmişe kıyasla bilgi-bilim çok ilerledi. Günümüzde matematik ve metroloji ölçütlerinin yer almadığı hiç bir şey yapılmıyor. Çağımızda, medeniyetin kabul ettiği, tüm dünyada onanmış, standartlaşmış ölçütlere her ülke aynı şekilde uyuyor isede hala kendi ölçütlerini kullanan bazı ülkeler de var.
İçinde bulunduğumuz çağın etkileri Çerkeslere çok yansıdı. Milletimizin fertleri arasında önceden kendi ölçütlerimiz olduğunu bilmeyenlerin sayısı bilenlerden daha fazla..
Her gün Milli Müzeyi ziyaret edenlere Çerkeslerin tarihlerini eskidenki yaşamlarını anlatıyorum. Eskiden var olan iş-güçlerden bahsederken atalarımızın kullandığı ölçütlerden bazıları cümlelerime karışıyor. Bu ölçütlerin ne olduğunu çok soruyorlar, bunları da açıklamak zorunda kalıyorum.
Bilimadamlarımızın yazarlarımızın yazdıkları eserlerde, romanlarda öykülerde daha önce sahip olduğumuz bu ölçü birimlerinden bahsedildiğine rastlıyoruz. Böylesi ifadeler en çok Çeraşe Tembot'un eserlerinde karşımıza çıkıyor. Çerkes ölçü birimleri ile alakalı rusca yazılmış çok ilgi çekici bir eser ise ünlü arkeoloğumuz Avutle Pşımaf'e ait. Ben sizlere onun belirlediği ve başka kitaplardan biraraya getirdiğim eski Çerkes ölçü birimlerini tanıtmak istiyorum.
ÐÑ‚ÑкъÑIогъу (Atеkeoğu ”“ horoz ötüm zamanı; Sabahın erken saatleri. ) ”“ Zaman dilimi. Gündoğumu vakti. Eskiden çerkesler gece-gündüzden oluşan günü bu zaman diliminde bölüyorlardı.
Ð‘Ð³Ð°Ð½Ñ (Bğane ”“ bir (göz) tutam-demet) - 1. Bağlanmış bir kucak dolusu kadar olan ekin demeti; 2.100 IÑкIоцI (Bknz. IÑкIоцI) 100 ekots'ı olan ekin demeti. Şapsığlar 72 ekots'ı kadar olan bğane için «чIÑ‹Ñ‚Ñ…ÑŠ-ç'ıth» derlerdi..
Бгыщиз (Bğışiz ”“ Bel seviyesine denk) ”“ eski ölçü birimlerinden ayaktan başlayarak bele kadar olan uzunluk birimi. 1 Bğışiz 1 the (1 metre) kadar olan uzunluktur.
БгÑнапчъ (alan ölçüsü, 20 bğanelik alan) ”“ arazinin ölçümünde kullanılan birimlerden. Üzerinden yetişen üründen 20 bğane çıkacak kadar olan alan. Bir bğanapç 550 metrekare kadar, 10 kilo kadar tohum atılarak yetiştirilmiş 20 bğanelik ürün kaldırılan alandı.
Бетакъ (Betak- Beş kuruş, beş kapik) ”“ Beş kapik, rusca «пÑтак» kelimesinden dilimize geçmiştir.
Бжи=бжиз (Bji=bjiz uzunluk ölçüsü) ”“ eskiden kullanılan uzunluk ölçü birimlerinden birisi. Açılmış başparmak ile işaret parmağının arasında kalan uzunluk. Sanılırki, bu ölçünün kökeninde bir ”˜avuca-koçama sığan uzunluk' yatıyor demek daha doğrudur. Бжыбым + из=бжиз (avucun ”˜koçamın' + dolusu = avuç (koçam) dolusu uzunluk- koçamlık uzunluk ”˜bjiz').
Бжымы (Bjımı ”˜yumruk'- uzunluk ölçüsü) ”“ İşaret parmağının ilk büküm yerinden serçe parmağının ilk büküm yerine kadar olan genişlik-uzunluk. Bir bjımı 7-8 santimetre kadar oluyor.
ЗалÑ, IÑпÑщÑч (zale, epeşeç ”“ parmak (kalınlığı uzunluğunda olan) uzunluk ölçüsü birimi) işaret parmağı kalınlığındaki uzunluğu ifade eden birim. Başka ülkelerde bu uzunluk birimi yerine paşparmağın kalınlığı ele alınarak ”˜parmak' deniliyor.
ЗымÑфакIу (zımefak'u - bir günlük uzunluk) ”“ uzunluk birimi, yaya veya atlı için bir gün boyunca katedilebilen mesafeyi anlatıyor.
ЗымÑфажъу (zımefaju) bir günde sürülen alana tekabül eden alan birimi. 5000 ”“ 7000 metre kare
ЗымÑÑ„ÑÑ… (Zımefeh ”“ bir günlük biçim, alan birimi) ”“ bir kişinin bir günde biçebileceği ekinin kapladığı alan kastedilerek kullanılyordu. 1 zımefeh çeyrek hektara tekabül eder. 1 zımefehlık araziye 40-48 kilogram tohum atılırdı.
Куогъу=джÑгъу (Kuvoğu=ceğu, uzunluk ölçüsü) ”“iki kişinin birbirlerine bağırdıklarında, birbirlerini çağırdıklarında seslerini duyabilecekleri uzunluk. Şevcen rayonuda «ДжÑгъу-Ceğu» isminde ufak bir dere var. Bu derenin kenarında Zarevo, Çernışev, Ulske mezraları yer alıyor.
Къамылыбжъ (Kamılıbj- ahşap (kamış) bardak) ”“ taneli nesneleri ölçmek için kullandıkları ahşap tabak veya kase şeklindeki hacim birimi. Bu tip nesnelerin paylaşımında veya değiş-tokuşunda ölçü için kullanılan kap-kacak. Miktarı 300 gram ağırlığında su alanından 2-3 kilo kadar su alanına kadar kullanılan, kaba göre değişen miktar.
КъорÑгъ (Koreğ ”“ sandal (ÇN; kayık anlamındaki değil)) ”“ uzunluk ölçüsü. 4-6 metre uzunluğundaki fındık fışkını. The cinsindende (4-6 the) miktarı olan uzunluk. Adıgeyde farklı bölgelerde farklı uzunluklarda koreğler kullanılıyordu. Tüm bir köyün ortak kullandığı koreğ bu köydeki belirli bir aileye devamlı olarak verilir, onlarda bırakılırdı.
Üç koreğ eninde sürülen araziye de ХьаÑÑ ”“ hase derlerdi. 1 ХьаÑÑ ise 324 metrekare kadar alandı.
Къушлыкъу (Kuşlıku ”“ takribi saat 9 ) ”“ zaman dilimi. Tarla çapası yapanlar için ilk dinlence vakti, takriben saat 9 suları. Sabah çay içim vakitleri.
ЛÑныÑтакъу=лÑÑтакъу (lenıstaku-lestaku, alan birimi) ”“ Eskiden Şapsığların kullandığı alan birimi, alan brimlerinden zımefaju ile aynı ebatlara tekabül eder, desatin (8900 metrekare)nin dörtte biri, 2225 metrekare
ЛÑÑÑ‚ÑкъолъÑныкъу (Lestekotlenıku - alan birimi ). Eskiden Şapsığların kullandığı alan birimi, desatinin (8900 metrekare) üçte biri, 2966,6 metre kare.
ЛъÑбÑкъу (Tlebeku, adım, uzunluk birimi) ”“ eski uzunluk birimi, bir metre kadar olan uzunluk.
ЛъÑгонджÑщиз (Tlegonceşiz- dizboyu, uzunluk birimi) ”“ Eski uzunluk birimi. Ayak tabanından diz kapağına kadar olan uzunluk.
ЛъÑгущиз (Tleguşiz- ayak tabanı boyu, uzunluk birimi) ”“ Eski uzunluk birimi, bir insanın ayak tabanının uzunluğu kadar olan ölçü, bir funt zunluğundaki ölçü, 30 santimden biraz daha uzundu.
ЛъÑпÑщиз (Tlepeşiz ”“ uzunluk ölçüsü) ”“ Eski uzunluk birimi, insan ayak taban tarağı uzunluğu, 20 santim kadar gelen uzunluk. Bu uzunluk ölçüsü daha ziyadesiyle ev inşasında veya kazık çakılırken kazıkların-direklerin arasındaki mesafeyi ölçmek için kullanılıyordu.
ЛъÑÑ…ÑŠÑй (Tlehey - bir dövümlük ekin) ”“ harman alanına serilen bir dövümlük ekin miktarı.
ЛIыныбжь (Tl'ınıbj - Bir erkek ömrü kadar zaman) ”“ zaman birimi bir erkeğin yaşamı kadar olan süre. Asırla da kıyaslanabilir, yüzyıl kadar. Dedemiz ikinci tl'ıınıbje girmişken vefat etti.
ЛIыщиз (Tl'ışiz ”“ erkek boyu, uzunluk ölçüsü) ”“ Eski uzunluk birimi bir erkeğin uzunluğu kadar olan birim.
Мат=Ð¼Ð°Ñ‚Ñ (Mat-mate, sepet, hacim birimi) ”“ bir sepet dolusu kadar olan hacimin ölçüsü.
ÐÑпIÑдзыпIÑ-нÑгъÑупIÑпIÑгъу (Saniye) ”“ zaman birimi, bir saniye kadar olan kısa zaman dilimi.
Окъу (hacim birimi) ”“ üç funt kadar alan kap. Ekim devrimi öncesinde kullanılan birim.
ПÑагъ, хьаÑÑ-пÑагъÑÑ…ÑŒÐ°Ñ (Psağ, hase-psağehas, 1 hedeflik mesafe + alan) ”“eski uzunluk birimlerinden. Eskiden ailelere araziler dilim dilim paylaştırılırken kullanılan ölçü. Bir ok atımı 100-150 metre arasında oluyordu.
ПшъÑщиз (Pşeşiz, boyuna-enseye kadar uzunluk birimi) Eski uzunluk birimlerinden ayak topuğundan enseye kadar olan uzunluk. 1, 5 the kadar olan uzunluk (150 sm.)
ТемыщÑч (Temışeç, ahşap kepçe) ”“eski ölçü birimi, içine 3-6 kilo kadar alan ahşap kepçe. Eskiden evlerde aileler gıdaların miktarını bu ölçekle ölçerlerdi.
Ð¢Ñ…ÑŒÑ (The, uzunluk ölçüsü) ”“ eski uzunluk ölçü birimi. Göğüs kafesinin ortasından orta parmağa kadar olan uzanan uzunluk. Bu yaklaşık 100 santimetredir. Veya eski deyişle iki enteğuit'u ”“ iki yarımthe (IÑнтÑгъуитIу, Ñ‚Ñ…ÑŒÑныкъуитIу)
Evler binalar bu ölçü birimi ile ölçülüyordu. Nart destanlarında Alecıpş'ın evi tarif edilirken ”˜Ñ‚Ñ…ÑŒÑ 30 икIÑ‹Ñ…ÑŒÑгъагъ' 30 the uzunluğundaydı diye anlatılıyor. Eskiden biçki-dikişle ilgilenenler de bu uzunluğu kullanıyorlardı.
ТхьÑныкъу (Thenıku, uzunluk birimi) ”“ eski uzunluk birimi, dirseğin kırıldığı noktadan orta parmağın ucuna kadar olan uzunluk. İki thenıku bir metre idi.
ТIÑƒÐ°Ð»Ñ (T'uale, iki parmak, uzunluk birimi) ”“ eski uzunluk birimi, iki parmak genişliğindeki uzunluk.
ТIÑƒÐ°Ð»Ñ (T'uale, bir boğum, uzunluk birimi) ”“ eski uzunluk birimi, başparmak büküldüğünde ilk boğum kadar olan uzunluk.
Хае (Haye ) ”“ sayı yerine kullanılan deyim, eskiden Şapsığların kullandığı ölçülerden. 12 deste ç'ıth (чIÑ‹Ñ‚Ñ…ÑŠ) ekin bağı. Bir ç'ıth (чIÑ‹Ñ‚Ñ…ÑŠ) 72 demet. Bir haye (хае) ise 864 demet.
Хьакуш=хьакуаш (Hakuş=hakuaş, bir fırınlık ekmek) ”“ eski ölçü birimi. Fırına bir sürümlük ekmek miktarı.
Цуубытыгъу (Çuvıbıtığu, öküzün bir defa dinlenme (çalıştırılmadan tutulma) süresi) tarla sürülürken iki dinlence zamanı arasında kalan süre. Bir sürüm gününde dört kez dinlenme zamanı olurdu. İlk dinlence saat 9 sularında, ikincisi öğlen vaktinde, üçüncü ve dördüncüsü ise sürüm yapanların thamatesinin belirlediği vakitte olurdu.
ЦугъÑуцу (çuğevçu, öküz durdurumu) ”“ önceleri tarla sürerken, sürülen alan öküzlerin durudurum sayısıyla ölçülürdü. Gün içerisinde dört öküz durdurması yapılırdı. Bu alan ise sekiz öküz koşulu sabanda 15-22 hase kadar olurdu.
ЧIÑ‹Ñ‚Ñ…ÑŠ (Ç'ıth, harman edilmemiş ekin miktarı ölçütü) ”“Eskiden Şapsığların kullandığı ölçü birimi. 1 ç'ıth 75 tutam ekine karşılık gelirdi. 12 ç'ıth ise bir haye'ye tekabül ederdi.
Шхончогъу (Şhonçoğu- bir tüfek atımlık mesafe) ”“ eski uzunluk birimlerinden, bir tüfek atımı mesafe, 200 metre kadar
ШъокIÐ°Ð¿Ñ (Foçaps- uzunluk ölçüsü) ”“ Eski uzunluk ölçüsü, deri şeritlerden yapılmış 4-6 metre uzunluğunda ölçü. Toprak-arazi paylaşımı sırasında kullanılıyordu.
ЩÑджÑгъуакIу (Şecağuak'u ”“ öğleye kadar gidimlik mesafe, uzunluk ölçüsü) ”“ eski uzunluk ölçüsü, yarım günlük, öğleye kadar olan sürede katedilebilecek yolun uzunluğu
ЩÑÑ€Ñч (Şereç) ”“ eski uzunluk ölçüsü, açılmış başparmak ile işaret parmağının ucu arasındaki uzunluk, 17-18 santimetre.
Iабж=IÑбж (Abj=ebj, uzunluk ölçüsü) ”“ başparmağı açık halde iken başparmak ucundan elin diğer ucuna olan uzunluk (10 ”“ 16 sm).
IаплIакIошху (aptl'ak'oşhu- çapraz kulaç, uzunluk ölçüsü) ”“uzunluk ölçüsü, çapraz yukarı kaldırılmış sol elin ucundan çapraz sağa açılmış ayağın ucuna kadar olan uzunluk ölçüsü
IаплIакIу (apt'lak'u - düz kulaç, uzunluk ölçüsü) ”“ eski uzunluk ölçüsü, iki omuz arası genişlikte dahil olmak üzere açılmış iki elin ucu arasındaki uzunluk mesafesi (250 santimetre.) (ÇN. yazar veya dizgici yanlışlıkla aptl'ak'oşhu uzunluğunu, kulaça apt'lak'u uzunluğu olarak 250 sm. şeklinde vermiş). Bu uzunluk birimine Bjeduğlar «зирагъ - zirağ», Kebertayeler ise «къулаш - kulaşÂ» derler.
IÐ°Ñ‚Ñ (Ate, yığın) ”“ eski ölçü birimlerinden, 100 bğane miktarında biçilmiş, bir araya getirilmiş ekin yığını büyüklüğü.
Iахьрыгуащ (ahrıguaş - paylaştırma ölçütü) ”“ eski ölçüm aleti, arazinin paylara ayrılması esnasında kullanılırdı. Birisinin ardında bıraktığı arazi mirası paylaştırılırken arazinin ölçümünde kullanılan iplik. Miras veya arazi bölünürken, pay sahipleri sayısınca ipliği eşit parçalarda işaretleyerek yapılan ölçümde kullanılan iplik.
Iахьрыгуащ iki farklı anlamda kullanılırdı. Birisi uzunluk, zaman, büyüklük ölçümünde kullanılan aletler anlamında, diğeri ise daha önce yapılan paylaştırmanın düzgünlüğünün denetlenmesinde kullanılan alet manasındaydı.
IахьхÑмыIу (ahhemıu-Anne payı, miras dağıtım ölçütü) ”“ anne payı. Miras paylaşımında anne için ayrıca fazladan ayrılan pay
IÑшъоракI, IÑшIуракI (eşoraç', eş'uraç' ”“ dirsek uzunluğu çeşidi) ”“ Başparmak ile işaret parmağı arasındaki boşluğun başlangıcından dirseğe kadar olan kısmın uzunluğu anlamında kullanılır. Bu uzunluk 40 santimetredir.
IÑбжыб, бжыб, IÑмычI (Ebjıb, bjıb, emıç') ”“ parmaklar ve avuç içinin birlikte oluşturduğu kısım, avuç. Щыгъу IÑбжыб - (bir) avuş tuz .
IÑгущиз (eguşiz ”“ avuç kadar) ”“ eski uzunluk ölçüsü, başparmak dahil olmamak kaydıyla avucun enine uzunluğu, 10 -16 santimetre.
IÑдÑкъабж (edekabj - karış) ”“ eski uzunluk ölçüsü, açılmış başparmak ile serçe parmağı ucu arasındaki uzunluk (22 ”“ 23 santimetre).
IÑмытI (Emıt') ”“ ölçü, bir avuçla tutulup kopartılabilen miktar. Örneğin hamur emıt'ı. Yoğrulmuş hamurdan, bir ekmek ucu kadar olacak şekilde kopartılan avuç içine sığacak büyüklükteki parçanın ebatı.
IÑмычIÑзÑголъ (emıçezegotl ”“ iki avuç bir arada) ”“ eski ölçülerden, parmaklarda dahil olmak üzere yana yana getirilmiş iki el avucunun içine sığacak miktar.
IÑнтÑгъу=IÑдий (Enteğu, edıy) ”“eski ölçülerden, orta parmağın ucundan dirseğe kadar olan uzunluk. 50 santimetre. Şapsığlar bu uzunluk birimine ”˜Ñ‚Ñ…ÑŒÑныкъо-thenıko' diyorlar.
IÑпиплIзÑфагу (epiptl'zefagu ”“ dört parmak arası) ”“ uzunluk ölçüsü açılmış işaret parmağı ile serçe parmağının arasında kalan uzunluk miktarı.
IÑпитIузÑфагу (epit'uzefagu- iki parmak arası, uzunluk ölçüsü) eski uzunluk ölçülerinden, açılmış işaret parmağı ile ortaparmak arasındaki mesafeyi gösteren uzunluk.
IÑпищзÑфагу (epişezefagu ”“ üç parmak arası, uzunluk ölçüsü) eski uzunluk ölçüsü, açılmış işaret parmağı ile yüzük parmağı arasındaki mesafeyi gösteren uzunluk.
IÑхъомбищ (ehombiş - üçparmak, uzunluk ölçüsü) ”“ eski uzunluk ölçüsü, üç parmağın genişliği mesafesindeki uzunluk.
Milletimiz binlerce yıl boyunca bu ölçüler ve benzerlerini kullandı. Günümüzn ölçü birimleri olan santimetre, metre, kilometre gibi birimleri bilmezlerken birşeyleri ölçmek için insan organlarının uzunluklarını kullanıyorlardı. Bu usulü çerkeslerden başka pek çok millette kullanıyordu. Günümüzde matematiksel değerlerin yer aldığı bilimler çok ilerledi, kullanılan ölçüler standartlaştırıldı. Daha önce belirttiğimiz gibi bizlerde dünyaca kabul edilmiş bu ölçüleri kullanıyoruz, atalarımızın kullandıklarını ise artık bilmiyoruz, bunlardan bildiklerimiz tektükler. Günümüzde bu ölçütleri kullanmıyorsakta, milletimizin kültürünün daha önce nasıl olduğunu, tarihimizden olan bu şeyleri bilmemzi gerekiyor. Günümüzde hala aydınlığa çıkartılmamış pek çok ölçütümüz var, uğraşıldığında bunları yeniden aydınlığa çıkartmak mümkün. Milletimizin geçmişini daha iyi bildikçe daha çok kıymet verir ve atalarımızın bizlere bıraktığı mirasın faydasını daha iyi kavrarız.
TEVU Aslan
Adıge Cumhuriyeti Milli Müze Bilimsel Baş çalışanı, arkeolog
Çeviri; AÇUMIJ Hilmi
Kaynak; ÐÐ´Ñ‹Ð³Ñ ÐœÐ°ÐºÑŠ