Tolstoy bu romanında , Rus - Kafkas savaşlarını incelerken savaşın şiddeti , yaşam sevgisi gibi konuları işliyor.Bu iki olay arasında bağlar kuruyor.Çoğu yerde savaşın gereksizliği ve acımasızlığını anlatmaya çalışıyor.
Tarih 1840-50 yıllarıdır ,hikayenin geçtiği yer Tiflis ,Grozni , şimdiki Gürcü ve Çeçen şehirleridir. Her iki taraftan da kayıplar olmakta yaşamlar son bulmaktadır.Yazarımız bu hayatları ,yaşamak adına yapılanları kişilerin kendi haleti ruhiyeleri üzerinde değerlendirmekte ve romana psikolojik bir hava katmaktadır.
Romanımızın baş kahramanı Hacı Murat’tır.Hacı Murat çeçen asıllı ve yıllarca Ruslarla savaşmış düşmanları tarafından bile methedilen bir kahramandır.Şeyh Şamil’le yaşadığı bazı sorunlar yıllar süren arkadaşlıklarını bitirmiş ve Hacı Murat Ruslara sığınmıştır.
Ruslar, Hacı Murat’la Şamil arasındaki sorundan faydalanmak istemekte Hacı Murat’a çok iyi davranmaktadırlar . Onu kendi evlerinde misafir edip çeşitli hediyeler vermekte Hacı Murat’ta bu sevgiye karşılık vermektedir.Hacı Murat’ı balolarına tiyatrolarına götürmekte onlara kendi kültürlerini tanıtmaktadırlar.Hacı Murat’sa kendi kültüründen kendi değerlerinden vazgeçmemekte gerektiğinde Ruslardan sözünü esirgememektedir.Yıllarca savaşan insanlar aslında birbirlerine bu kadar yakındır.
Hacı Murat kaldığı süre boyunca kendi içinde fırtınalar yaşamakta yaptığı ihaneti sorgulamaktadır.Ruslarda ondan şüphelenmekte onun Şamil tarafından gönderilmiş bir casus olabileceğini düşünmektedirler.Bu yüzden Hacı Murat’ın kaçmaması için çok dikkat ederler.
Şamil Hacı Murat’ın ihanet ettiğini duyunca onun ailesini esir eder.Hacı Murat da Ruslardan ailesini kurtarmalarını istemekte . Eğer kurtarmazlarsa onlara yardım etmeyeceğini söylemektedir. Şamil ise eğer Hacı Murat Bahara kadar geri dönmezse ailesini öldüreceğini ve kendisinin de öldürüleceğini ilan etmiştir .
Hacı Murat ailesini kurtarmak için önce Ruslardan kaçmayı sonrada gerekirse ailesi için ölmeyi bile göze almıştı.Bunun üstüne planlar kurar.Başından beri müritlerinin istediğini yapar ve kaçmaya karar verir.
Bir sabah ormana gezmeye çıkarlar yanlarında beş asker vardır.Askerleri öldürürler yalnız birisi kaçmayı başarır ve Hacı Murat’ın kaçtığını haber verir .Peşlerine yüzlerce asker düşer .Onları bir bataklıkta sıkıştırırlar Hacı Murat ve dört müridi yüzlerce askere bir iki saat dayanır hiç bir kurşunları boşa gitmemekte yaklaşanı indirmektedirler.Hacı Murat dinlenen atlarına binip kaçmayı düşündüğü sırada Kafkas asıllı olan Hacı ağa ,Ahmet Han gibi Hacı Murat’ın düşmanı olan ve Ruslarla işbirliği yapan milis kuvvetler Ruslara yardıma gelir. Önce Hamzolo sonra Eldar ve daha sonra Hanefi ölür.Hacı Murat iki kurşun yarası alır fakat o yaralarına pamuk tıkamakta ve durmadan ateş etmektedir.Ölmeden Şamil’i oğlunu ve ailesini düşünür hepsi gözlerinden geçer ve son bir kurşun ...
Kahramanca yaşayan bir ömre değen bir ölüm .Kim böyle ölmek istemez ki...