Sağlık ordusunun az bilinen komutanlarından Dr. Refik Saydam hakkında İlber Ortaylı'nın yazısı. Dr. Refik Saydam Türkiye’nin sağlık sorunlarını çözmeye yönelen bir öncüydü. Tifus aşısını I. Cihan Savaşı sırasında hazırlamış ve literatüre geçmiştir. Saydam, Türkiye’nin ilk sağlık bakanı, 1939-1942 yılları arasında da başbakandı. Türkiye Cumhuriyeti, imparatorluk yıkıldığı ve Mudanya mütarekesi ile savaşı bitirdiği an, inanılmaz sağlık sorunları ile karşı karşıyaydı. Bunu Afrika ve güneydoğu Asya’daki herhangi bir toplumun yapısı açısından değerlendiremeyiz. Savaştan önceki toplumun adeta demografik yapısı büyük bir sarsıntıya uğramıştı. Sağlıklı ve üretken erkek nüfus cephelerde erimişti, yedek subay ve onbaşı savaşları denen Balkan’dan beri süregelen 10 yıllık çatışma Türkiye’deki sağlıklı genç nüfusu okullu veya okulsuz olsun bitirmişti. Sadece verem ve sıtma değil, bütün doğu Avrupa ve Rusya steplerindeki toplumlar gibi müzminleşmiş bulaşıcı hastalıklar da vardı. Aydınlar şok içindeydi. Abdullah Cevdet’in bize bugün çok gülünç gelen “damızlık erkek ithali” teklifi bu kötümserliği gösterir. Arnavutluk’ta olduğu gibi cüzzam, Güneydoğu bölgesinde trahom ve dışarıya açılmış bölgelerde frengi dahi buna dahildi. Şurası bir gerçektir, komutanların önderlik ettiği cumhuriyet askeri masrafları kısmış ve bütçesini eğitim ve sağlığa yönlendirmişti. Sulfamit ve penisilin gibi mucize ilaçların icat ve kullanılmasından çok önce birtakım bulaşıcı hastalıkların azaldığı, sıtma mücadelesinin önemli ölçüde başarıldığı biliniyor. Bunda hekimler ve sağlık personelinin rejimin inanmış taraftarları olmalarının ve fedakârca çalışmalarının payı büyüktür. Dr. Refik Saydam, bir neslin içinde bu nitelikteki tıp adamlarından biriydi ve siyasi hayatında da bu yönüyle temayuz etmiştir. Örgütçü bir askeri hekim olan Saydam Türkiye’nin ilk sağlık bakanıydı Askeri eğitim gördü; Kuleli Askeri Lisesi’nden sonra Askeri Tıbbiye’de okudu; Alman tıbbı ile Berlin ve Danzig’teki askeri akademilerde tanıştı. Balkan Savaşı’nda orduya katıldı, örgütçü bir askeri hekimdi. Bakterioloji Enstitüsü’nü örgütledi. Tifus aşısını I. Cihan Savaşı sırasında hazırlamış ve literatüre geçmiştir. Eski orduların başlıca derdi olan tetanos ve dizanteriye karşı serumların üretilmesini sağladı, Mustafa Kemal Paşa ile birlikte Samsun’a çıktı. 1920’den beri TBMM üyesi ve Türkiye’nin ilk sağlık bakanıydı. Büyük illerdeki devlet hastaneleri, doğumevleri ve Ankara’daki “Hıfzıssıhha Enstitüsü”, verem savaş dispanserleri onun eseridir. İsmet Paşa’ya sadık bir politikacıydı, Atatürk paşayı azledince Celal Bayar’ın kabinesine bu nedenle girmedi, 1939 ve 1942 yılları arasında başbakandı. O zaman sarfettiği; “Devlet idaresi A’dan Z’ye bozuktur” sözü sadece bazılarının gururunu incitmekle kalmadı, Başbakanın bazı ciddi çatışmalar içine girdiği bile söylendi; 70 yıl önce tam bugün 8 Temmuz 1942’de Pera Palas Oteli’ndeki mütevazı odasında hayatını kaybetti. Dr. Refik Saydam’ın herhangi bir tıp adamı hatta sağlık bakanından daha farklı bir yanı olduğunu şu icraatı gösterir; Nazi Almanyası’nın dışladığı ünlü çocuk doktoru Prof. Dr. Albert Eckstein ve eşi Dr. Erna sığınacakları yer olarak 1935’te Ankara’yı buldular. Sağlık bakanı Refik Saydam kendilerini bekliyordu ve hemen ertesi gün hararetle bakanlıkta kabul etti; Eckstein’in Numune Hastanesi’ndeki görevi dışında kendisinden asıl beklenen ülkenin sağlık envanterinin çıkartılmasıydı. Dr. Eckstein bu ek görevi heyecanla kabul etti. İki yıl süren örneklem yöntemiyle seçilmiş yüzlerce köydeki tarama ve anketleri çok ilginç sonuçlar getirir. Arnold Reissman’ın kaleme aldığı ve İş Bankası tarafından yayınlanan Gül Çağalı Güven’in çevirdiği kitapta bu ilginç araştırmayı ve sonuçlarını görürüz. Karşımızda elbette bir Batı Avrupa ülkesi yoktur; Dr. Eckstein’in buradayken tedavi edip tıp literatürüne kattığı “noma” gibi kangrenli bir çocuk hastalığı da vardır. Lakin üçüncü dünya ülkeleri ile karşılaştırılamayacak bir yapı da görülmektedir. Refik Saydam hayali bir kendini beğenmişlik veya ezbere bir bedbinlikle değil, araştırmaya dayalı politikalarla Türkiye’nin sağlık sorunlarını çözmeye yönelen bir öncü olduğunu göstermiştir. Türkiye tıp adamlarına karşı gereken şükranı göstermiyor. Hatta hekimlere vaki saldırılar için de sağlık bakanlığı yetkililerinin söylevleri dışında ciddi cezai idari tedbirlerin hala alınmadığını görüyoruz. Bugün hiç değilse bazı kurumların Dr. Refik Saydam’ı andığını duymak isterdik.